Het MSK wijdt dit najaar een tentoonstelling aan de Duitse kunstenaar Erich Heckel (1883-1970). Heckel was een van de hoofdfiguren van het Duits expressionisme en medestichter van de kunstenaarsvereniging Brücke. Hij werkte tijdens de Eerste Wereldoorlog als verpleger voor het Rode Kruis in Roeselare, Oostende en Gent. Zijn fascinatie voor de Vlaamse landschappen en steden krijgt vorm in sprekende kunstwerken: romantisch en expressief, spiritueel en tastbaar, en vooral hoopgevend. Met deze monografische tentoonstelling belicht het MSK een minder gekende, maar bijzonder boeiende periode van deze toonaangevende kunstenaar.
Vanaf het einde van de 19e eeuw verzetten jonge kunstenaars in Duitsland zich tegen het vluchtige karakter van het impressionisme. In Dresden ontstaat in 1905 de kunstenaarsvereniging Brücke. De 22-jarige Erich Heckel is een van de medestichters. Deze vereniging van autodidactische kunstenaars koestert de ambitie om in een gemeenschappelijke stijl van felle kleuren en hoekige vormen uitdrukking te geven aan een sterke levensvreugde. Deze stijl wordt expressionisme genoemd: de kunstenaar probeert door vorm en kleur het innerlijke gevoelsleven weer te geven in plaats van de objectieve werkelijkheid.
Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog is Heckel een jonge dertiger. Desondanks geniet hij in Duitsland al een stevige reputatie. Tijdens de oorlog leert hij Vlaanderen kennen. Als verpleger voor het Rode Kruis reist hij naar Gent, Roeselare en Oostende. Op de hospitaaltrein, samengesteld door Walter Kaesbach, een conservator van de Berlijnse Nationalgalerie, bevinden zich nog meer schilders en schrijvers. Hierdoor groeit het noodhospitaal in het station van Oostende uit tot een ware kunstenaarskolonie. Heckel leert er James Ensor kennen en ontwikkelt een bijzondere vriendschap met zijn medeverpleger, de jonge dichter Ernst Morwitz, wiens literaire wereld een belangrijke invloed heeft op zijn plastisch werk.
Tijdens de oorlog gaan Heckels artistieke werkzaamheden gewoon door. Omdat schildermateriaal moeilijk te krijgen is, redt hij zich met wat er voorhanden is: grof geweven linnen en verdunde tempera. Voor zijn houtgravures gebruikt hij mahoniehout dat uit de lambrisering van de wachtzaal van het station gerecupereerd werd. Tijdens zijn verlof in Duitsland werkt Heckel verder, legt hij contacten met verzamelaars en maakt hij plannen voor tentoonstellingen.
Tussen hun wisselende verplichtingen door, hebben de leden van de kunstenaarskolonie voldoende tijd om zich aan hun kunst te wijden. Naast een aantal schilderijen zijn ook heel wat gouaches, aquarellen, tekeningen en grafisch werk bewaard: zichten op Roeselare, Oostende en Gent, soms met pittoreske figuren en baders, maar ook stillevens, landschappen en zeezichten. Ondanks de historische context reikt Heckels verblijf in Vlaanderen ook verder dan de Eerste Wereldoorlog. Heckel is geen ‘oorlogskunstenaar’, maar een verpleger die hoofdzakelijk achter de frontlinie werkt. Als tekenaar maakt hij talrijke schetsen van de plaatsen die hij bezoekt en mensen die hij observeert. Als schilder is hij vooral onder de indruk van het Vlaamse landschap en de Noordzee, met hun bijzondere wolkenformaties waar het licht steeds probeert door te breken; motieven die hem zowel vreemd als bekend voorkomen. De Vlaamse landschappen herinneren aan de beginperiode van die Brücke, waarbij Heckel er met zijn vrienden Ernst Ludwig Kirchner en Karl Schmidt-Rottluff op uit trok om in de openlucht te gaan schilderen.
Het MSK bezit een klein maar fijn ensemble Duits expressionisme, waaronder een zicht op Brugge van Heckel uit 1917. Met deze monografische tentoonstelling, die steunt op waardevolle bruiklenen uit Duitse collecties, belicht het MSK een minder gekende, maar een bijzonder boeiende periode binnen het oeuvre van deze toonaangevende kunstenaar. Begeesterd door het Vlaamse landschap en geïnspireerd door de artistieke en de literaire belangstelling van zijn korpsgenoten wist hij zijn bijzondere ervaring van de Eerste Wereldoorlog een persoonlijke uitdrukking te geven. Zijn typisch Vlaamse landschappen zijn romantisch en expressief, spiritueel en tastbaar, nostalgisch en in deze moeilijke tijden vooral hoopgevend.
Te zien in de tentoonstelling
1883
Reinhold Erich Heckel wordt op 31 juli geboren in Döbeln (Saksen). Zijn vader Wilhelm Julius Heckel is spoorwegingenieur; moeder Margarete Elisabeth Barth stamt uit een fabrikantenfamilie uit Thüringen.
Januari-maart 1915
Na de oorlogsverklaring begin augustus 1914 van Duitsland volgen de feiten elkaar razendsnel op. Terug in Berlijn meldt Heckel zich vrijwillig voor de militaire dienst. Wegens het grote aantal jongere rekruten wordt hij afgewezen. Vervolgens beantwoordt hij een oproep van het Rode Kruis en krijgt een theoretische en praktische verplegersopleiding. Midden januari begint Heckel in Berlijn als vrijwillige verpleger. Voor het eerst wordt hij geconfronteerd met zwaargewonde soldaten. Gedurende zes weken – met werkdagen van soms veertien uur – werkt hij onder andere metshellshock patiënten. Kaesbach staat aan het hoofd van de Sanitätseinheit, een groep waar ook de schilders Max Kaus, Anton Kerschbaumer, Otto Herbig en de dichter Ernst Morwitz deel van uitmaken. Op 7 maart gaat het met de trein via Keulen, Brussel en Gent naar Roeselare.
Mei 1915
Op 15 mei wordt het peloton van Kaesbach afgelost en overgeplaatst naar Oostende, waar in het station Oostende Stad een verzamelplaats voor zieke en gewonde soldaten is ingericht. Sinds het begin van de bezetting is de stad uitgebouwd tot een haast oninneembare oorlogshaven en wordt door de geallieerden regelmatig gebombardeerd.
November 1915
Kaesbachs peloton wordt ingekwartierd in Hotel Ellenaan de Van Iseghemlaan. Vanuit zijn raam ziet Heckel de winkel van de moeder van James Ensor. Beiden hebben elkaar zeker in maart datzelfde jaar reeds ontmoet, maar door hun ‘nabuurschap’ intensifieert hun relatie. Heckel steunt de kunstenaar volop, bemiddelt bij de verkoop van zijn werk aan Duitse verzamelaars en beide wisselen werken uit.
Maart 1916
Tot begin augustus 1916 verblijft Heckel in Gent. In het Sint-Pietersstation is hij belast met de organisatie van de Krankensammelstelle, een verzamelpunt voor gewonden en zieken. Naast schilderijen maakt Heckel vooral lithografieën, in tegenstelling tot de houtsneden van tijdens zijn eerste Oostendse tijd. Over zijn verblijfsplaats is weinig bekend, maar wel bezoekt hij in Gent het atelier van George Minne in de Holstraat en dat van Albert Baertsoen aan de Coupure.
Mei 1916
Op mooie dagen wandelt Heckel vanuit Gent graag naar Sint-Martens-Latem, waar hij Albijn Van den Abeele en Albert Servaes bezoekt. Eind mei wordt de staf gereorganiseerd en krijgt Heckel de leiding over het peloton. In zijn nieuwe functie pendelt hij geregeld tussen Oostende en Gent en bezoekt hij tijdens dienstreizen o.m. Aken, Brussel en Tervuren. Via Namen, Dinant en Charleville-Mézières rijdt hij naar Rethel.
Kerstmis 1916
Naar het voorbeeld van Heckels Madonna van Oostende uit1915 vat de kunstenaarskring de idee op om een groepswerk te maken voor het Kerstfeest, een drieluik met de Aanbidding door de herders als thema; Heckel tekent voor de zijluiken.
Mei 1917
Na de bijzonder harde winter van 1916-17 komt Oostende tijdens het voorjaar meer en meer onder vuur te liggen, beschietingen die in de loop van het jaar steeds heviger worden. Heckel krijgt de leiding over de bouw van eenschuilkelder die evenwel lang aansleept. Ter bescherming tegen de luchtaanvallen moeten ook de vensters van het station verduisterd worden. Als alternatief schildert de kunstenaarsgroep er figuren, decoratieve en bijna abstracte motieven op. Heckel bestudeert uitvoerig het werk van deDuitse romantische schrijver Jean Paul. Zijn roman Titan inspireert hem tot verschillende schilderijen.
November 1917
In de Kunstsalon Ludwig Schames in Frankfurt am Main gaat een omvangrijke expositie met 126 werken van Heckel door, waaronder 23 schilderijen uit zijn Vlaamse periode. Zoals alle andere tentoonstellingen van zijn werk tijdens de oorlog, heeft Heckel ook deze niet kunnen zien.
Oktober 1918
De opmars van de geallieerden in Noord-Frankrijk en demogelijke aftocht van de Duitsers houdt zowel de Oostendenaren als Heckel in de ban. Desalniettemin is hij regelmatig in Gent.Op 1 oktober beginnen de Duitsers aan de voorbereiding van hun vertrek uit Oostende, dat veertien dagen later realiteit wordt. De aftocht verloopt zeer chaotisch: op 20 oktober is Heckel in Gent, tien dagen later in Lokeren; pas op 15 november vertrekt hij uit Antwerpen. Hij arriveert op 20 november in Berlijn.
November 1918
Heckel is medeoprichter van de Arbeitsrat für Kunsten tijdelijk lid van de Novembergruppe. De Nationalgalerie van Berlijn verwerft twee schilderijen uit de Vlaamse periode.
1924
In de herfst keert Heckel samen met Siddi terug naar Vlaanderen. In Oostende gaan ze bij Ensor op bezoek. In hetzelfde jaar maakt hij een eerste portret van de Oostendenaar (vernield in 1944). In 1930 schildert Heckel een tweede versie.
