Portret van professor Leo Van Puyvelde, 1917

Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog vluchtten Gustave De Smet en Frits Van den Berghe naar Nederland. Beiden raakten vrij snel ingeburgerd in het Amsterdams kunstmilieu, waarin de schilder Leo Gestel hun gids was. Samen met zijn vriend André De Ridder raakte De Smet gebiologeerd door de Europese avant-garde, onder meer in het Stedelijk Museum en in de kunstkring De Onafhankelijken, waar onder meer Chagall, Braque, de Chirico, Léger, Matisse en Kandinsky exposeerden. Anderzijds was De Smet geabonneerd op het tijdschift Das Kunstblatt, waarin de kunst van het Duitse expressionisme besproken en overvloedig geïllustreerd werd. De Smet verliet Amsterdam in augustus 1916 en trok naar Blaricum, een kunstenaarsdorp in Het Gooi. Samen met o.a. De Ridder speelde de kunstenaar een belangrijke rol in het ontstaan van de kring Open Wegen in 1917, waarin de progressieve Belgische krachten in Nederlandse ballingschap zich verenigden. Het Portret van Leo van Puyvelde ontstond in een overgangsperiode, waarin De Smet de invloed van het fauvisme en het expressionisme zocht te assimileren. De kunstenaar positioneerde het silhouet van de kunsthistoricus Van Puyvelde tegenover een onbestemde achtergrond. De technische vrijheid voerde De Smet vooral in het aangezicht ten top, dat in brede, blokvormige penseeltoetsen pasteus in de verf is gezet. In het koloriet zocht de kunstenaar echter het expressionistische contrast niet op, maar liet hij de zachte tonaliteiten in een harmonie samenkomen. Leo van Puyvelde (1882-1965), geniet vooral bekendheid als hoofdconservator van de Brusselse Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, waar hij van 1927 tot 1947 directeur was. Ook met Gent had Van Puyvelde een sterke band; sinds 1912 was hij docent, later professor aan de universiteit. Minder bekend is dat hij reeds voor de oorlog een belangrijke rol in de Vlaamse ontvoogdingsstrijd speelde. Tijdens de Eerste Wereldoorlog bracht hij herhaaldelijk de kunst van de Belgische ballingen in Nederland in de belangstelling; in 1919 wijdde hij als eerste een studie aan de Belgen in Nederland, 'De Belgische schilders in Holland. Hoe zij Holland zagen'. Hij was een van de vroegste verdedigers van het expressionistische werk van De Smet, onder meer als criticus in het tijdschrift Onze Kunst en de krant De Amsterdammer. Van Puyvelde die tijdens de oorlogsjaren werkzaam op de Belgische Ambassade in Den Haag bemiddelde ook actief in de tentoonstellingen die De Smet tijdens deze jaren organiseerde. Hoewel hij gespecialiseerd was in oude kunst, volgde hij de hedendaagse kunst op de voet.